Nghiên cứu chọn tạo phát triển giống vải chín sớm PH40 góp phần đa dạng sản phẩm quả, tăng khả năng tiêu thụ và nâng cao hiệu quả kinh tế

Vải thiều, nhãn là cây ăn quả chủ lực tại các tỉnh miền Bắc, với tổng diện tích khoảng 98,3 nghìn héc-ta; chiếm 27% tổng diện tích cây ăn quả toàn miền. Trong đó, vải thiều 58,8 nghìn héc-ta, nhãn 39,5 nghìn héc-ta, tập trung tại một số tỉnh như: Bắc Giang, Hưng Yên, Hải Dương, Sơn La... Tuy nhiên, cơ cấu giống vải trong sản xuất của nước ta khá nghèo nàn với trên 80% diện tích là giống vải thiều cho thu hoạch chính vụ trong vòng 15 - 20 ngày giữa tháng 6 hàng năm nên vấn đề tiêu thụ sản phẩm quả rất khó khăn. Mặt khác, giống vải thiều phụ thuộc khá chặt chẽ vào điều kiện ngoại cảnh, đặc biệt là nhiệt độ thấp và khí hậu khô ở giai đoạn phân hóa mầm hoa (từ tháng 11 năm trước đến đầu tháng 2 năm sau) để ra hoa nên số diện tích vải thiều thường cho quả không ổn định. Vì vậy, việc nghiên cứu chọn tạo ra các giống vải chín sớm có chất lượng quả tốt và năng suất ổn định góp phần đa dạng sản phẩm quả, rải vụ thu hoạch, nâng cao hiệu quả kinh tế cho sản xuất là rất cần thiết.

Thực tế, đã có một số giống vải chín sớm được đưa vào sản xuất như: Vải Phúc Hòa, Vải chín sớm Hùng Long, Vải U hồng… Song vẫn chưa đáp ứng được yêu cầu của sản xuất trong vùng. Những năm gần đây, diện tích trà vải sớm cũng đang từng bước được nâng lên, tuy nhiên cơ cấu diện tích các giống vải này vẫn còn rất hạn chế. Hiện nay, diện tích vải chín sớm mới chỉ đạt gần 9.500 ha, chiếm khoảng 24% tổng diện tích vải ở 3 tỉnh lớn là Bắc Giang (khoảng 6.000 ha), Hải Dương (khoảng 2.500 ha) và một phần ở Hưng Yên. Mặc dù chất lượng của các giống vải chín sớm hiện còn thấp, hạt to, chua, nhưng do diện tích còn ít, lại thu hoạch sớm, rải vụ đều trong vòng khoảng 1 tháng nên vải chín sớm vẫn luôn chiếm ưu thế về giá so với trà vải chính vụ. Tuy nhiên, vấn đề nan giải nhất đối với cây vải vẫn chưa có lời giải bền vững và căn cơ, đó chính là sức ép tiêu thụ, bởi đặc thù về thời gian chín của cây vải vẫn chỉ tập trung chủ yếu trong vòng 1,5 tháng (tập trung nhất trong tháng 6 hàng năm), trong khi đó việc tiêu thụ vẫn chủ yếu ở dạng quả tươi nên áp lực càng nặng nề ở những năm được mùa lớn. Vì vậy bên cạnh việc đẩy mạnh đầu tư chế biến sâu (nước ép, cùi đóng hộp, sấy khô...), yêu cầu tiếp tục nghiên cứu rải vụ cho cây vải đang là yêu cầu cấp bách, do vậy việc nghiên cứu chọn tạo được các giống vải chín sớm có chất lượng cao, tiềm năng cho năng suất cao là hết sức có ý nghĩa.

Theo TS. Triệu Tiến Dũng - Trưởng Bộ môn Cây ăn quả ngắn ngày, Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển rau hoa quả, Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc: Hiện nay, phương pháp tạo giống mới cho cây ăn quả thân gỗ không quá phức tạp, đa số vẫn chỉ là chọn lọc tự nhiên, lai hữu tính, đột biến gen, tuy nhiên số lượng phải vô cùng lớn. Vì vậy, để có giống mới thì phải trải qua một lộ trình rất dài, được đầu tư công phu. Để tạo ra được những giống chủ động có biên độ, thời điểm ra hoa rộng hơn, biên độ thu hoạch dài hơn, đòi hỏi phải có những đầu tư dài hơi về nghiên cứu cơ bản. Bởi một giống cây ăn quả thân gỗ, kể cả quá trình lai tạo, chọn lọc thì để ra được một giống mới, phải mất trung bình khoảng 18 năm. Đài Loan là điển hình cho công tác nghiên cứu giống mới kiểu này, và để có được những giống cây ăn quả ngon, năng suất cao như ngày nay, ngay từ năm 1976, họ đã đầu tư hẳn một chương trình nghiên cứu, chọn tạo về giống mới cây ăn quả.

Xuất phát từ điều kiện thực tế ngay từ năm 1998, Trung tâm Nghiên cứu Cây ăn quả Phú Hộ (Nay là Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Rau hoa quả - Viện Khoa học Kỹ thuật Nông lâm nghiệp miền núi Phía Bắc) đã thực hiện liên tục một loạt các nghiên cứu nối tiếp nhau: Chọn lọc, bảo tồn, đánh giá, khảo nghiệm nhiều giống vải chín sớm, qua đó đã chọn tạo  và đưa ra sản xuất giống vải chín sớm PH40.

Nguồn gốc và đặc điểm giống vải chín sớm PH40: Được chọn lọc từ các vườn trồng sẵn giống vải Phú Hộ của các hộ dân tại xã Phú Hộ, thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ và di thực về vườn tập đoàn Trung tâm đánh giá (Bước đầu xác định giống được phát triển từ hạt của giống vải Thiều Phú Hộ). Giống vải Thiều Phú Hộ thuộc nhóm giống vải chín chính vụ, trọng lượng quả nhỏ, ngọt thanh, sinh trưởng bình thường và đặc biệt thời điểm phân hóa mầm hoa phụ thuộc khá chặt chẽ vào nhiệt độ thấp. Tuy nhiên, giống vải PH40 có những ưu điểm trội hơn hẳn so với cây mẹ, cụ thể: Thời gian ra hoa tập trung từ ngày 10 - 15/01; thu hoạch từ 10 - 20/5 hàng năm (sớm hơn so với các giống vải chính vụ khoảng 20-30 ngày); vải ra thành chùm quả to và nhiều quả, quả hình tim, màu đỏ nhung khi chín; khối lượng quả đạt 50 - 55 gr/quả; năng suất trung bình từ 35 - 40 kg/cây đối với cây đạt 5 - 8 tuổi, cao hơn so với các giống trồng phổ biến tại các địa phương khoảng 150 - 170%; cùi dày, hạt nhỏ, tỷ lệ ăn được đạt trung bình 78%, vị ngọt vừa, thanh mát; chất lượng tốt độ Brix đạt 17,5. Tuy có nhiều ưu điểm như vậy nhưng với đặc điểm sinh trưởng khỏe đây cũng là một trong những nguyên nhân gây ra hiện tượng ra quả cách năm đối với giống vải này. Trên cơ sở đó, từ khi được công nhận là giống sản xuất thử năm 2016, Trung tâm đã tiếp tục nghiên cứu các giải pháp hoàn thiện quy trình kỹ thuật trồng và chăm sóc phù hợp với giống vải chín sớm PH40 nhằm phát huy hết tiềm năng về năng suất và chất lượng của giống. Các giải pháp hoàn thiện như: Chế độ phân bón, kỹ thuật cắt tỉa, kỹ thuật khoanh cành theo hướng giúp cây ra hoa ổn định ở các năm đã góp phần tăng năng suất và chất lượng quả vải từ đó tăng hiệu quả kinh tế trong sản xuất và được Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn công nhận giống cây trồng mới năm 2019.

Hiện nay, giống vải chín sớm PH40 đã phát triển rộng ở một số tỉnh phía Bắc như: Phú Thọ, Hà Giang, Tuyên Quang, Sơn La, Yên Bái, Hòa Bình, Lai Châu, Lào Cai, Điện Biện, Nghệ An và đặc biệt là mở rộng ở các vùng phát triển vải trọng điểm như Bắc Giang, Hải Dương và Quảng Ninh với tổng diện tích ở các tỉnh hiện nay trên 90ha. Khi được áp dụng các giải pháp kỹ thuật năng suất vải ở các vùng này lên đến 10 - 15 tấn/ha, với giá bán 50.000 đồng/kg, bình quân thu được 500 - 750 triệu đồng/ha. Với các ưu điểm về thời gian thu hoạch sớm, mẫu mã quả đẹp, năng suất cao và chất lượng quả tốt nên giống vải chín sớm PH40 rất được thị trường ưa chuộng, cùng với việc năng suất tăng cao khi áp dụng các giải pháp kỹ thuật đã giúp tăng hiệu quả kinh tế cho người sản xuất.

Ông Phạm Văn Giang - Thôn Thúy Lâm, xã Thanh Sơn, huyện Thanh Hà, tỉnh Hải Dương cho biết : Năm 2020, Sở Nông nghiệp và Phát triển nông thôn tỉnh Hải Dương đưa về cho gia đình ông một số cành giống vải mới PH40 để ghép trồng thử nghiệm. Nhờ chăm sóc theo quy trình VietGAP và GlobalGAP nên các mắt vải giống mới được ghép trên thân cây vải u trứng phát triển tốt. Chỉ sau 1 năm, các mắt ghép đã trở thành cành vải và bắt đầu bói quả. Giống vải này cho quả to hơn nhiều so với các giống vải ông từng thấy, khi chín có màu đỏ tươi. Thưởng thức "quả ngọt đầu mùa" thấy thịt cùi vải dày, ngọt thanh chứ không chua và hạt nhỏ hơn các giống vải u. Năm thứ 2, vườn vải giống  PH40 thêm nhiều cây ra quả. Ngoài làm quà biếu, quà tặng, ông Giang cũng bán để thăm dò thị trường. Không ngờ lại được giá bán rất cao, gấp hơn 3 lần so với các giống vải u sớm, với giá 100.000 đồng/kg. Nhận thấy chất lượng quả vải giống mới này có nhiều ưu điểm, ông Giang tiếp tục ghép mắt giống vải mới để mở rộng diện tích.

Còn theo đánh giá của các thành viên Hội đồng nghiệm thu Đề tài “Nghiên cứu thử nghiệm giống vải chín sớm PH40 trên địa bàn tỉnh Hải Dương” do Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển rau hoa quả (Viện Khoa học kỹ thuật nông lâm nghiệp miền núi phía Bắc) thực hiện từ tháng 8/2020 - 8/2023, được Sở Khoa học và Công nghệ Hải Dương tổ chức tháng 8/2023: Vải PH40 trồng trên địa bàn tỉnh bước đầu cho kết quả tích cực. Cây sinh trưởng, phát triển khỏe, nếu ghép cải tạo tốt có thể cho quả ngay năm đầu tiên. Vải cho thu hoạch vào cuối tháng 5, là một trong những loại vải thu hoạch sớm hiện nay. Đặc biệt, càng để trên cây quả càng chín mọng nên thời gian thu hái dài... giống vải chín sớm giúp rải vụ thu hoạch tăng khả năng tiêu thụ và tăng hiệu quả kinh tế. Nếu nhân rộng, vải PH40 sẽ mở ra hướng mới trong sản xuất nông sản cho Hải Dương bởi khả năng thu hoạch kéo dài.

Với các ưu điểm trên, giống vải chín sớm PH40 đã được Bộ NN&PTNT công nhận là giống cây trồng mới năm 2019 và đã được nhiều địa phương bổ sung vào cơ cấu giống vải chín sớm giúp rải vụ thu hoạch, tăng khả năng tiêu thụ và tăng hiệu quả kinh tế. Sản phẩm quả vải PH40 góp phần vào việc đa dạng hóa nguồn hàng nông sản phục vụ nhu cầu nội tiêu và xuất khẩu; nâng cao thu nhập, tạo công ăn việc làm cho người lao động vùng sản xuất; góp phần khai thác hợp lý, có hiệu quả tài nguyên đất.