Giới thiệu về Di sản được UNESCO ghi danh và Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia trên địa bàn tỉnh Phú Thọ

DI SẢN ĐƯỢC UNESCO GHI DANH

Di sản Hát Xoan Phú Thọ, Hát Xoan Phú Thọ được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp của nhân loại vào ngày 24/11/2011. Đến năm 2017 Di sản "Hát Xoan Phú Thọ" được UNESCO nhất trí đưa ra khỏi danh sách Di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp và ghi danh vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Hát Xoan là một hình thức diễn xướng dân gian độc đáo gắn với nghi lễ thờ cúng Vua Hùng, được thực hành tại các đình làng cổ như Hùng Lô, Kim Đái, An Thái, Phù Đức.... Hát Xoan chủ yếu được trình diễn vào mùa xuân, trong các lễ hội đầu năm tại vùng Đất Tổ, ban đầu phục vụ nghi lễ, sau đó lan tỏa thành sinh hoạt văn hóa cộng đồng. Tỉnh Phú Thọ đã và đang tiếp tục thực hiện cam kết với UNESCO bằng tất cả các phương tiện thích hợp, phát huy vai trò cộng đồng chủ thể di sản, tiếp tục tổ chức thực hiện các biện pháp bảo vệ di sản theo tinh thần Công ước 2003 của UNESCO, đảm bảo cho Hát Xoan Phú Thọ được bảo vệ và phát huy giá trị một cách bền vững. 

Di sản Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ, được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2012, là sự kết tinh của tinh thần dân tộc, lòng tri ân tổ tiên và đạo lý “uống nước nhớ nguồn”. Các nghi lễ thờ cúng Vua Hùng diễn ra tại Khu Di tích lịch sử Đền Hùng, các đình, đền, miếu - là trung tâm của sinh hoạt cộng đồng. Trong tâm thức của những người con dân tộc Việt Nam, Hùng Vương là vị vua Thuỷ tổ dựng nước, là tổ tiên của cộng đồng. Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương không chỉ có mặt ở hầu khắp các địa phương trên toàn cõi Việt Nam mà còn có mặt ở khắp mọi nơi trên thế giới, những nơi có cộng đồng dân cư người Việt sinh sống và ngụ cư. Giỗ Tổ Hùng Vương được tỉnh Phú Thọ tổ chức hàng năm vào ngày mùng 10 tháng 3 âm lịch theo truyền thống văn hóa của dân tộc tại Khu di tích lịch sử đền Hùng và các làng xã nơi có di tích thờ Hùng Vương trên địa bàn tỉnh, đã khẳng định sức “lan tỏa” mạnh mẽ trong cộng đồng người Việt trong nước và kiều bào ở nước ngoài. Qua đó bảo vệ các giá trị cốt lõi của di sản, các giá trị lịch sử, giá trị văn hóa tâm linh, giá trị cố kết cộng đồng, tạo khối đoàn kết thống nhất cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

Di sản Nghi lễ và trò chơi Kéo co: Nghi lễ và trò chơi kéo co của Việt Nam, cùng với Campuchia, Philippines và Hàn Quốc, đã được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào năm 2015. Tại Việt Nam, có 4 địa phương được UNESCO ghi danh bao gồm Lào Cai (nay là tỉnh Yên Bái), Vĩnh Phúc (nay là tỉnh Phú Thọ), Bắc Ninh và Hà Nội. 

Di sản Hát Ca trù của người Việt: Ngày 1/10/2009, tại kỳ họp của Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa của Liên Hợp Quốc (UNESCO), ca trù đã được công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp. Đây là di sản văn hóa có phạm vi trải dài khắp 16 tỉnh phía Bắc trong đó có tỉnh Phú Thọ là cái nôi của các làn điệu ca trù. 

Di sản Thực hành tín ngưỡng Tam phủ của người Việt: Di sản Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt được UNESCO ghi danh vào ngày 01/12/2016. Tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ là một phần quan trọng trong đời sống văn hóa tinh thần của người Việt, thể hiện qua các nghi lễ, hội hè, và các hình thức diễn xướng dân gian độc đáo. Thực hành Tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ của người Việt phân bố ở nhiều địa phương: Tây Bắc, Đông Bắc, Bắc Bộ, Bắc Trung Bộ, Thành phố Hồ Chí Minh, trong đó Nam Định (nay là tỉnh Ninh Bình) được coi là trung tâm với gần 400 điểm thờ cúng Thánh Mẫu.

DI SẢN ĐƯỢC ĐƯA VÀO DANH MỤC DI SẢN VĂN HÓA PHI VẬT THỂ TIÊU BIỂU QUỐC GIA: 

Di sản thuộc loại hình “Lễ hội truyền thống”: Hiện nay tỉnh Phú Thọ có 15 lễ hội được lập hồ sơ khoa học đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Các lễ hội đã tái hiện những sự kiện lịch sử, những nghi lễ, trò diễn đầy sức cuốn hút và trở thành yếu tố quan trọng trong đời sống tâm linh của cộng đồng cư dân địa phương. Nhiều lễ hội đã trở thành biểu tượng văn hóa tâm linh của dân tộc Việt Nam như: Hội Trò Trám (11 tháng Giêng âm lịch) - còn bảo lưu nghi thức phồn thực nguyên sơ. Lễ hội Tây Thiên gắn liền với Quốc Mẫu Tây Thiên (15 tháng Hai âm lịch). Lễ hội đền Ngự Dội gắn liền vơi nghi lễ rước nước của cư dân nông nghiệp. Hội bơi chải Bạch Hạc, Hội rước voi Đào Xá, Hội ném chài Vân Luông, lễ hội đình Hùng Lô, lễ hội Khai hạ của người Mường... Mỗi lễ hội là một bảo tàng sống động về văn hóa dân gian, lưu giữ lễ nghi, trò diễn, nghệ thuật trình diễn, tín ngưỡng bản địa và sinh hoạt cộng đồng. 

Di sản thuộc loại hình “Tập quán xã hội và Tín ngưỡng”: Vùng Đất Tổ còn bảo lưu rất nhiều tập quán, tín ngưỡng thờ cúng dân gian truyền thống của người Kinh và cộng đồng các dân tộc thiểu số như Mường, Thái, Dao, Sán Dìu, Cao Lan. Trong những năm qua tỉnh Phú Thọ đã tiến hành nghiên cứu, lập hồ sơ khoa học, đề nghị đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia cho 13 di sản. Các di sản tiêu biểu như: Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương, tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ, tín ngưỡng thờ Mẫu Tây Thiên, Mo Mường, Tết nhảy của người Dao Quần Chẹt, Lễ cấp sắc của người Dao Tiền; Lễ mở cửa rừng của người Mường, Kéo Song..... Các tập quán xã hội và tín ngưỡng đã in sâu trong tâm thức của người dân và được bảo lưu mạnh mẽ, bền vững nhất trong cộng đồng các dân tộc tỉnh Phú Thọ. Đặc biệt có di sản “Tín ngường thờ cúng Hùng Vương” di sản đầu tiên của Việt Nam được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại và di sản Mo Mường đang đệ trình UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể cần bảo vệ khẩn cấp.

Di sản thuộc loại hình “Nghề thủ công truyền thống” ở Phú Thọ cũng rất phong phú. Theo số liệu thống kê sơ bộ, Phú Thọ có khoảng gần 90 nghề, trong đó có 03 nghề được lập hồ sơ khoa học đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Đó là các nghề đã có từ lâu đời, được truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, trong giai đoạn hiện nay vẫn tiếp tục phát huy giá trị kinh tế, văn hóa, đóng góp vào sự phát triển chung của tỉnh như: Nghề làm bánh chưng, bánh giầy, làm nón lá Sai Nga, nghề dệt thổ cẩm của người Mường. Thông qua việc lập hồ sơ di sản đã cho thấy mỗi làng nghề còn lưu giữ một kho tàng phong phú các bí quyết nghề, tri thức đời sống, lao động sản xuất và ẩm thực truyền thống của các dân tộc. 

Di sản thuộc loại hình “Nghệ thuật trình diễn dân gian”: Đây là một hình thức nghệ thuật truyền thống gắn với cộng đồng, thường được biểu diễn trong các nghi lễ, lễ hội, sinh hoạt thường nhật hoặc giao lưu văn hóa. Phú Thọ có 08 di sản được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia như: Hát Xoan Phú Thọ, hát Ca Trù, Nghệ thuật Chèo ở Phú Thọ, Hát Soọng Cô của người Sán Dìu, hát Trống quân Đức Bác, Nghệ thuật Chiêng Mường, Hát Thường Rang, Bộ mẹng của người Mường. Các loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian này luôn được các cấp chính quyền và cộng động quan tâm bảo tồn, phát huy giá trị, được đông đảo nhân dân hưởng ứng, lưu giữ, truyền dạy, phổ biến, duy trì trong đời sống cộng đồng.

Di sản thuộc loại hình “Tri thức dân gian”: Phú Thọ có 02 di sản được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia đó là: Tri thức lịch Đoi (Lịch tre) của người Mường Hòa Bình và di sản Nghệ thuật tạo hoa văn cạp váy dân tộc Mường. Đó là những tri thức dân gian về thiên nhiên, đời sống con người, lao động sản xuất, trang phục... Đây là một trong những loại hình di sản vô cùng phong phú, mang đậm bản sắc của nhân dân các dân tộc tỉnh Phú Thọ. Nét riêng, nét độc đáo của loại hình này là ở tính trao truyền - đa số các tri thức dân gian được trao truyền và lưu giữ theo dòng họ, huyết thống từ đời này qua đời khác.

Di sản văn hóa phi vật thể được ghi danh trên vùng Đất Tổ cội nguồn chiếm vị trí quan trọng trong kho tàng di sản văn hóa của tỉnh Phú Thọ. Hiện nay các di sản văn hóa văn hóa phi vật thể được bảo tồn, phát huy giá trị và trở thành sản phẩm du lịch với đặc trưng riêng có của các địa phương trong tỉnh, thu hút đông đảo khách du lịch trong và ngoài nước. Mỗi người dân Phú Thọ đều có quyền tự hào về kho tàng di sản văn hóa mà ông cha ta đã trao truyền và càng nhận thức đầy đủ hơn về trách nhiệm bảo tồn, phát huy, để di sản văn hóa trường tồn và ngày càng tỏa sáng trong thời đại mới.