1. Tiềm năng, nhu cầu và chính sách phát triển cây dược liệu tại Phú Thọ
1.1. Tiềm năng, nhu cầu phát triển cây dược liệu tại Phú Thọ
Phú Thọ là tỉnh trung du miền núi phía Bắc có tổng diện tích tự nhiên 3.534,5 km2. Địa hình bị chia cắt mạnh vì nằm ở cuối dãy núi Hoàng Liên Sơn, nơi chuyển tiếp từ miền núi cao và miền núi thấp, gò đồi. Vùng núi chiếm 79% diện tích toàn tỉnh, vùng trung du chiếm 14,35%, vùng đồng bằng chiếm 6,65%. Điểm cao nhất có độ cao 1.200 m so với mực nước biển, điểm thấp nhất cao 30 m, độ cao trung bình là 250 m so với mực nước biển. Giữa các tiểu vùng địa lý có khí hậu tương đối khác nhau nên hệ sinh thái khá phong phú, trong đó có nhiều loại cây dược liệu có giá trị làm thuốc chữa bệnh.
Theo điều tra của Viện Dược liệu tại Phú Thọ có 684 loài cây thuốc, trong đó có 21 loài trong Danh mục Sách đỏ Việt Nam. Phú Thọ có nguồn dược liệu tự nhiên rất phong phú được các lương y, nhà khoa học và các doanh nghiệp dược tìm hiểu, nghiên cứu và sử dụng dưới nhiều hình thức khác nhau. Theo kết quả nghiên cứu, khảo sát năm 2017 của Liên hiệp hội tỉnh Phú Thọ tại 10 huyện, thành thị trong tỉnh (thị xã Phú Thọ, Cẩm Khê và Tân Sơn không khảo sát được), các lương y trên địa bàn tỉnh sử dụng trên 300 loài cây làm thuốc chữa bệnh, trong đó có 114 cây dược liệu các lương y trồng và khai thác tại chỗ thuộc Danh mục 149 cây thuốc, vị thuốc thuộc danh mục thuốc đông y, thuốc từ dược liệu và vị thuốc y học cổ truyền được thanh toán của Quỹ Bảo hiểm y tế theo Thông tư số 05/2015/TT-BYT ngày 17/3/2015 của Bộ trưởng Bộ Y tế. Ngoài ra, còn có một số loại cây dược liệu của các lương y sử dụng chưa được định danh, xác định tên khoa học và tại 3 địa phương chưa khảo sát được. Về nhu cầu sử dụng dược liệu qua khảo sát 147 lương y tại 10 huyện, thành thị trong tỉnh thì cây dược liệu được sử dụng năm 2017 là 205.778 kg, trong đó dược liệu chưa qua chế biến là 129.855 kg (chiếm 63%), dược liệu đã qua chế biến là 57.923 kg (chiếm 37%); kết quả khảo sát nguồn cung cấp dược liệu sử dụng trong khám chữa bệnh tại tỉnh Phú Thọ (gồm các loại thông thường và quý hiếm có giá trị) cho thấy đa số các lương y trong tỉnh đều sử dụng dược liệu từ các nguồn khác nhau như thu mua từ địa phương khác, khai thác tại chỗ và tự trồng, trong đó hình thức khai thác trong tự nhiên và tự trồng chủ yếu là của lương y huyện Yên Lập, Thanh Sơn, Đoan Hùng, Thanh Ba, một số vị thuốc quý hiện nay gần như không còn có ở Phú Thọ phải thu mua từ các tỉnh lân cận như Sơn La, Yên Bái, Lào Cai...
Việc sử dụng các loại dược liệu để chữa bệnh có sự trùng lặp giữa các lương y ở các vùng khác nhau. Tuy nhiên tại các vùng miền núi các lương y sử dụng nhiều loại cây dược liệu để chữa bệnh hơn, như ở Yên Lập, Đoan Hùng, Thanh Sơn có sử dụng từ 200 đến trên 300 loại cây.
Về giá dược liệu tại tỉnh Phú Thọ những năm gần đây: Qua nghiên cứu giá dược liệu từ năm 2013 - 2016 cho thấy giá một số loại dược liệu như: Ba kích, Hà thủ ô đỏ, Hoài sơn, Kim ngân hoa, Sinh địa, Ngưu tất, Đương quy, Kim tiền thảo, Sa nhân… giá có xu hướng tăng lên rõ rệt, tỷ lệ tăng từ 150 - 300%.
1.2. Chính sách và các đề tài, dự án phát triển cây dược liệu tại Phú Thọ những năm gần đây
Ngày 31/3/2015 UBND tỉnh Phú Thọ đã ban hành Quyết định số 621/QĐ-UBND về danh mục các loài cây Dược liệu ưu tiên phát triển trên địa bàn tỉnh Phú Thọ giai đoạn 2015 - 2020. Từ năm 2010 đến nay UBND tỉnh cũng phê duyệt một số đề tài, dự án khoa học và công nghệ cấp tỉnh về phát triển cây dược liệu như:
- Nghiên cứu xây dựng và hoàn thiện quy trình nhân giống một số loài dược liệu và xây dựng mô hình sản xuất giống để xây dựng vùng trồng dược liệu trên địa bàn tỉnh Phú Thọ.
- Nghiên cứu thành phần hóa học và đánh giá hoạt tính sinh học của cây Bướm bạc (Mussaenda pubescens Ait.f) thu hái tại tỉnh Phú Thọ.
- Nghiên cứu thành phần hoá học chủ yếu và một số hoạt tính sinh học của cây dược liệu Lạc tân phụ (Astilbe rivularis Buch-Ham ex D.Don) họ Thường Sơn (Saxifragaceae).
- Ứng dụng tiến bộ kỹ thuật trồng thâm canh cây Ba kích dưới tán rừng Keo nhằm phát triển kinh tế - xã hội rừng trồng ở tỉnh Phú Thọ.
- Nghiên cứu, lưu trữ và phát triển một số cây dược liệu quý được người Dao xã Vinh Tiền, huyện Tân Sơn, tỉnh Phú Thọ sử dụng làm thuốc chữa bệnh.
- Nghiên cứu xây dựng quy trình trồng cây mạch môn làm dược liệu dưới tán rừng tại Phú Thọ.
- Nghiên cứu hoàn thiện qui trình nhân giống và trồng thử nghiệm cây Bình vôi (Stephania glabra (Roxb) Meirs) nhằm phát triển nguồn dược liệu tại tỉnh Phú Thọ…
1.3. Một số khó khăn, tồn tại trong việc phát triển nghề trồng cây dược liệu tại tỉnh
- Số lượng các loại cây dược liệu quý đang bị suy giảm nghiêm trọng do việc khai thác bừa bãi, diện tích rừng tự nhiên bị thu hẹp... Một số loại cây không thể khai thác trong tự nhiên tại các huyện đồng bằng như: Ba gạc Phú Hộ, Lan gấm, Thất diệp nhất chi hoa...
- Chưa hình thành được các vùng trồng cây dược liệu chuyên canh, việc nhân giống, trồng các loại cây dược liệu còn mang tính tự phát, làm theo kinh nghiệm, nhỏ lẻ của một số lương y, chưa tạo liên kết chặt chẽ giữa doanh nghiệp thu mua, chế biến dược liệu và người trồng cây dược liệu nên việc áp dụng công nghệ, kỹ thuật canh tác, thu hái, bảo quản... dược liệu đạt chất lượng chưa cao. Thậm chí còn có tình trạng người tỉnh khác đến Phú Thọ lừa đảo một số hộ dân để trồng cây thuốc tại một số địa phương, điển hình như tại xã Cự Thắng, huyện Thanh Sơn.
- Hiện nay Công ty Cổ phần Dược liệu Việt Nam tại khu 8, xã Phù Ninh, huyện Phù Ninh là một Công ty cổ phần kinh doanh dược liệu theo cơ chế thị trường. Để tạo dựng nguồn dược liệu bền vững Công ty đã có chính sách hỗ trợ đến từng hộ nông dân về cung cấp giống dược liệu và phân bón ban đầu bằng nguồn vốn của Công ty bỏ ra. Tuy nhiên, hiện trên địa bàn tỉnh cũng chỉ có 01 công ty như vậy, vì đầu tư đòi hỏi nguồn lực rất lớn.
- Ngoài Công viên Dược liệu của Công ty Cổ phần Ao Vua tại Thanh Thủy đang được đầu tư, thực hiện một cách bài bản thì việc xây dựng và phát triển các vườn mẫu thuốc nam tại các trạm y tế xã ở trong tỉnh hầu hết không đạt chuẩn theo quy định của Bộ Y tế và chưa thực sự hiệu quả đối với công tác bảo tồn cây thuốc.
- Kiến thức trồng, chăm sóc và chế biến cây thuốc của người dân còn hạn chế, chủ yếu làm theo kinh nghiệm, yêu cầu của người thu mua. Công tác thiết lập quy trình trồng, chăm sóc chưa được quan tâm, đầu tư nghiên cứu đúng mức.
- Thị trường cây dược liệu nói chung có tiềm năng lớn, tuy nhiên việc trồng và phát triển cây dược liệu của người dân hiện nay vẫn mang tính tự phát, thiếu sự định hướng tư vấn của các địa phương nên dẫn đến cung vượt quá cầu, giá cả bấp bênh nên chưa mang lại hiệu quả kinh tế, điển hình như cây Đinh lăng, Mạch môn...
- Các loại cây dược liệu có giá trị chủ yếu được các lương y trồng tại vườn nhà phục vụ nhu cầu tại chỗ là chính.
- Các cơ sở kinh doanh buôn bán dược liệu là các hộ kinh doanh với địa điểm kinh doanh chật chội, không đáp ứng đủ diện tích và các điều kiện bảo quản dược liệu, không có kho bảo quản hoặc kho bảo quản được xây dựng không đạt tiêu chuẩn và không đảm bảo tiêu chuẩn vệ sinh, người tham gia trực tiếp buôn bán dược liệu chưa có bằng cấp chuyên môn theo quy định, kinh doanh chủ yếu theo kinh nghiệm. Dược liệu thường được chất đống, không đủ giá kệ và có khi không được ghi nhãn mác trên bao bì theo quy định. Việc sơ chế và chế biến dược liệu cũng còn nhiều bất cập do không đủ diện tích để phơi sấy, quá trình sơ chế và chế biến không đúng quy trình gây ảnh hưởng đến chất lượng dược liệu và hiệu quả điều trị của thuốc.
- Một số đề tài, dự án về cây dược liệu đã triển khai nhưng chưa phát triển được thành chuỗi giá trị và khó nhân rộng các mô hình.
Công viên Dược liệu được đầu tư xây dựng tại Khu du lịch Đảo Ngọc Xanh, Thanh Thủy, Phú Thọ
2. Đề xuất một số giải pháp phát triển cây dược liệu tại Phú Thọ
2.1. Giải pháp về cơ chế chính sách
- Áp dụng tối đa chính sách đặc thù của Trung ương về phát triển dược liệu theo Nghị định 65/2017/NĐ- CP ngày 19/5/2017 của Chính phủ về chính sách đặc thù về giống, vốn và công nghệ trong phát triển nuôi trồng, khai thác dược liệu.
- Xây dựng và ban hành chính sách ưu đãi đối với việc trồng dược liệu như: Hỗ trợ vay vốn, cho thuê đất miễn giảm thuế, chính sách bao tiêu sản phẩm...
- Hướng dẫn, tổ chức liên kết giữa doanh nghiệp và người trồng dược liệu nhằm bao tiêu sản phẩm, phát triển vùng trồng dược liệu theo quy mô hộ gia đình, hợp tác xã. Tăng cường mối liên kết 4 nhà trong sản xuất, chế biến và kinh doanh dược liệu.
- Quy hoạch vùng sản xuất dược liệu tập trung của tỉnh Phú Thọ phân theo điều kiện tự nhiên khí hậu của vùng, cụ thể:
+ Vùng đồng bằng: Cà gai leo, Cỏ ngọt, Địa liền, Đinh lăng, Dâu tằm, Hoè, Hương nhu trắng, Húng quế, Náng, Nghệ, Thanh hao hoa vàng, Trinh nữ hoàng cung...
+ Vùng trung du và miền núi: Ba kích, Bồ bồ, Cà gai leo, Củ mài, Đinh lăng, Giảo cổ lam, Hy thiêm, Ích mẫu, Nghệ, Quế, Sả, Sa nhân tím, Thiên niên kiện, Trinh nữ hoàng cung...
- Tỉnh có chính sách cho nhà đầu tư liên kết với các lương y tại huyện Thanh Thủy xây dựng mô hình trung tâm điều dưỡng, chăm sóc sức khỏe, chữa bệnh bằng đông y, y học cổ truyền, sử dụng các bài thuốc nổi tiếng trong tỉnh, trong nước. Trước mắt nên hỗ trợ xây dựng vườn cây dược liệu mẫu tại huyện Thanh Thủy phục vụ công tác nghiên cứu, bảo tồn và nhân giống phục vụ phát triển, nhân rộng, trọng tâm là xây dựng công viên dược liệu tại Công ty Cổ phần Ao Vua vừa là nơi bảo tồn nguồn giống, nguồn gen vừa là nơi thăm quan học tập cho nhân dân, đặc biệt là đối với các lương y ở trong và ngoài tỉnh.
2.2. Giải pháp về đầu tư
- Ưu tiên đầu tư cho công tác nghiên cứu, bảo tồn và sản xuất giống cây thuốc phục vụ công tác nuôi trồng và phát triển dược liệu ở quy mô lớn; đầu tư cho công tác bảo tồn, bảo vệ và tái sinh dược liệu.
- Đẩy mạnh thu hút đầu tư xây dựng các nhà máy chế biến dược liệu quy mô lớn. Nghiên cứu hình thành trung tâm kinh doanh và thu mua dược liệu tại các vùng trọng điểm (Việt Trì, Thanh Thủy); xây dựng các chuỗi liên kết trong sản xuất, chế biến, bảo quản và phân phối dược liệu.
- Huy động tối đa các nguồn lực tài chính và lồng ghép các nguồn vốn, chương trình phát triển kinh tế - xã hội trên địa bàn để thực hiện việc đầu tư, phát triển và chế biến dược liệu đảm bảo có sự tham gia rộng rãi của các thành phần kinh tế và tổ chức xã hội. Tạo điều kiện cho các nhà đầu tư, hộ gia đình, cá nhân tiếp cận được nguồn vốn tín dụng ưu đãi để phát triển dược liệu.
2.3.Giải pháp về khoa học công nghệ
- Ứng dụng công nghệ tiên tiến trong nghiên cứu chọn tạo giống và kỹ thuật thâm canh cho năng suất, chất lượng cao; áp dụng công nghệ mới trong chế biến dược liệu nhằm tạo ra các sản phẩm đạt chất lượng, có sức cạnh tranh cao trên thị trường, phục vụ nhu cầu khám chữa bệnh và các nhu cầu khác.
- Sưu tầm, nghiên cứu, kế thừa các bài thuốc hay và kinh nghiệm sử dụng cây thuốc quý của các dân tộc trong cộng đồng để điều trị bệnh.
- Đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin vào công tác quản lý, điều hành từ khâu nuôi trồng, khai thác đến sản xuất, chế biến, sử dụng các sản phẩm dược liệu đã qua bào chế, sơ chế thành thuốc cổ truyền, vị thuốc phục vụ cho công tác khám chữa bệnh và các ngành khác (sản xuất thực phẩm chức năng, mỹ phẩm, công nghiệp chiết xuất).
- Tăng cường công tác nghiên cứu nguồn gen và giống dược liệu để bảo tồn khai thác nguồn gen, phát triển giống, kỹ thuật nuôi trồng, chế biến...
- Rà soát bổ sung danh mục các loài dược liệu có nguồn gốc thực vật, động vật và khoáng vật làm thuốc; xây dựng danh mục dược liệu cấm khai thác, hạn chế khai thác từ tự nhiên vì mục đích thương mại để bảo vệ bền vững nguồn quỹ gen dược liệu của tỉnh.
- Giải pháp về giống, kỹ thuật trồng trọt: Sử dụng kiến thức bản địa kết hợp với tiến bộ kỹ thuật nhân giống phù hợp với yêu cầu sinh thái, đặc điểm của từng loại cây dược liệu; xây dựng quy trình trồng, chăm sóc, thu hoạch, sơ chế, đóng gói bảo quản sản phẩm dược liệu có giá trị, đảm bảo chất lượng.
2.4. Giải pháp tuyên truyền, đào tạo
- Tăng cường tuyên truyền, giáo dục nâng cao nhận thức, vận động người dân, cộng đồng khai thác hợp lý đi đôi với bảo tồn nguồn tài nguyên dược liệu nhằm hướng đến sử dụng nguồn dược liệu bền vững và bảo vệ môi trường. Đồng thời tuyên truyền về sử dụng dược liệu, thuốc, sản phẩm từ dược liệu, y dược cổ truyền trong chăm sóc sức khỏe, phòng bệnh, chữa bệnh để các tầng lớp nhân dân trên địa bàn hiểu rõ và quyết tâm tổ chức thực hiện có kết quả.
- Chú trọng đào tạo nguồn nhân lực phục vụ cho công tác dược liệu, có chính sách thu hút và phát huy nguồn nhân lực có kinh nghiệm, tri thức trong nuôi trồng, khai thác, chế biến và sử dụng dược liệu.
Tác giả bài viết: Nguyễn Hồng Văn